Ζαγόρι: Ένα άλλο μοντέλο ζωής

Η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου (1793) 

Ακολουθώντας τον κεντρικό δρόμο από τα Ιωάννινα για το Κεντρικό Ζαγόρι συναντάς δύο χωριά. Δεν είναι τα πιο διάσημα, δεν είναι τα πιο ανεπτυγμένα. Είναι απλώς δύο από τα ωραιότερα και σήμερα από τα πιο ζωντανά. Η τουριστική ανάπτυξη στα Ζαγοροχώρια έχει φέρει στα ηπειρωτικά βουνά αρκετούς... νέους ανθρώπους. Μια μικρή ακμαία τέτοια κοινότητα υπάρχει εδώ και λίγα χρόνια σε αυτά τα χωριά -κυρίως στα Aνω και Κάτω Πεδινά- και έτσι εκτός από ωραίους ξενώνες και ταβέρνες, θαυμάσια αρχιτεκτονική και σπουδαίο φυσικό τοπίο εδώ θα βρείτε χαμογελαστούς νέους ανθρώπους που άφησαν την πόλη και τις υψηλές της ταχύτητες και αναζήτησαν ένα άλλο μοντέλο ζωής στο Ζαγόρι

ΑΡΧΟΝΤΟΣΠΙΤΑ, ΠΑΛΙΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΚΑΙ ΩΡΑΙΑ ΚΑΛΝΤΕΡΙΜΙΑ
Είναι ένα από τα παλαιότερα χωριά στο Ζαγόρι και ένα από τα ομορφότερα, γεμάτο αρχοντόσπιτα φτιαγμένα από άσπρη ζαγορίσια στουρναρόπετρα, παλιές εκκλησίες και στενά ωραία καλντερίμια. Τριγύρω απλώνονται οι χαμηλές πλαγιές των βουνών με φράξους, πουρνάρια και αγριοκερασιές.

Παλαιότερα λέγονταν Aνω Σουδενά και η πρώτη ιστορική μαρτυρία για το χωριό βρίσκεται σ’ ένα Χρυσόβουλο του Δεσπότη της Ηπείρου Συμεών Παλαιολόγου το έτος 1361. Το όνομα Σουδενά είναι πιθανότατα σλαβικό και σημαίνει «ψυχρός τόπος», κάτι που μάλλον σχετίζεται με τη ρεματιά που βρίσκεται ανάμεσα από τους 5 λόφους όπου είναι χτισμένο το χωριό κι απ’ την οποία το βράδυ κατεβαίνει ψυχρός αέρας.

Ο Πάνω Μαχαλάς, με κέντρο την εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου ήταν ο πρώτος πυρήνας του χωριού ενώ γύρω στο 1670 δημιουργήθηκε ο Κάτω Μαχαλάς, με κέντρο την εκκλησία της Μεταμόρφωσης. Στα ανατολικά και στα νότια του οικισμού, και πολύ κοντά σ’ αυτόν, βρίσκονται τα μοναστήρια της Αγίας Παρασκευής και της Ευαγγελίστριας, τα οποία, κατά μία άποψη, προϋπήρχαν του χωριού. Μελετητές μάλιστα ισχυρίζονται πως ίσως τα μοναστήρια να αποτέλεσαν την αιτία δημιουργίας του οικισμού, στον οποίο εγκαταστάθηκαν οι εργαζόμενοι στα μοναστηριακά κτήματα.

Oπως όλα τα χωριά στο Ζαγόρι κι αυτό ήκμασε κι αυτό πολύ την περίοδο μετά τον 18ο αιώνα (όταν το Ζαγόρι απολάμβανε ένα είδος αυτονομίας) καθώς οι κάτοικοί του ταξίδευαν αρχικά προς τα Βόρεια Βαλκάνια και την Κεντρική Ευρώπη και από τις αρχές του 20ού αιώνα κυρίως προς την Αίγυπτο. Στο χωριό ήταν ανεπτυγμένη η γεωργία, γεγονός που φανερώνουν τα δεκάδες αλώνια που βρίσκονται ολόγυρα του οικισμού.

Η μεγάλη κεντρική πλατεία με το καμπαναριό, το πηγάδι και την επιμελημένα αναστηλωμένη οικία (στο βάθος) του Ελληνα-Αιγυπτιώτη -αλλά για πάντα Πανωσουδενιώτη- Περικλή Τσαπάρη.

Γύρω στα 1870 τα Ανω Σουδενά αριθμούσαν 130 οικογένειες και πάνω από 800 κατοίκους, είχαν σχολεία, εκκλησίες και σπουδαία μοναστήρια. Τα Ανω Πεδινά είναι η γενέτειρα του μεγάλου δάσκαλου του γένους Νεόφυτου Δούκα (1760-1845, ήταν ο πρώτος διευθυντής της Ριζαρείου Σχολής) και του ιατροφιλόσοφου, ιστοριοδίφη Ιωάννη Λαμπρίδη (1836-1891), ο οποίος έγραψε τα «Ηπειρωτικά Μελετήματα», ένα από τα σημαντικότερα βιβλία για την ιστορία της Ηπείρου. Το 1928 το χωριό μετονομάστηκε «Ανω Κάμπος» και το 1929 «Ανω Πεδινά». Στο χωριό αξίζει να δείτε τις ενδιαφέρουσες εκκλησίες του Αγίου Δημητρίου (1793) με τις ωραίες καμάρες στην πλατεία, του Αγίου Γεωργίου και της Κοίμησης της Θεοτόκου και φυσικά τη Μονή Ευαγγελίστριας.

H εκκλησία του Αγίου Δημητρίου και το καθολικό στο εγκαταλειμμένο μοναστήρι της Ευαγγελίστριας είναι αγιογραφημένα από Πανωσουδενιώτες αγιογράφους: από τον Λάζαρο Λαζόπουλο και τον ανιψιό του Λάζαρο Κανίκη. Αυτοί οι δύο καλλιτέχνες έκαναν γνωστά τα Σουδενά ως χωριό με ζωγραφική παράδοση. Σήμερα τα Ανω Πεδινά είναι από τα πιο πολυάνθρωπα χωριά στο Ζαγόρι. Εχει καμιά 100αριά μόνιμους κατοίκους μεταξύ των οποίων πολλοί νέοι.

Το άγαλμα του Ιωάννη Λαμπρίδη, του γιατρού, ιστορικού, φιλόσοφου και Πανωσουδενιώτη. Χωρίς τα συγγράμματά του ελάχιστα θα γνωρίζαμε για τη ζωή στο Ζαγόρι στους προηγούμενους αιώνες.

Πλέον στο χωριό ντόπιος λογαριάζεται αυτός που ζει μόνιμα εδώ και έτσι η μικρή κοινότητα έχει καταφέρει να έχει αξιόλογη κοινωνική συνοχή ενσωματώνοντας όλους τους «ξενομερίτες», Ελληνες και αλλοδαπούς.

Μονή Αγίας Παρασκευής
Βρίσκεται σε απόσταση 1 χλμ. από τα Ανω Πεδινά (περίπου μισή ώρα με τα πόδια), στους πρόποδες του βουνού Στούρος, σε θέση με υπέροχη θέα προς το βουνό Μιτσικέλι. Το παλιό μοναστήρι κτίστηκε το 1750 και σήμερα σώζεται το καθολικό. Στον θόλο του καθολικού ξεχωρίζουν οι αγιογραφίες του Χιονιαδίτη αγιογράφου Β. Φίλη. Στο μοναστήρι θα δείτε τα ερείπια των κελιών του καθώς και μια δεξαμενή σκεπασμένη με πλάκες.

Το καθολικό από το σπουδαίο μοναστήρι της Ευαγγελίστριας στην είσοδο του χωριού, το οποίο πιθανότατα προϋπήρχε του οικισμού των Ανω Πεδινών.

Ο ΣΟΥΔΕΝΙΩΤΙΚΟΣ ΚΑΜΠΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΑΤΩ ΠΕΔΙΝΑ
»Μια μικρή κοιλάδα με έναν από τους πιο εύφορους κάμπους των Ζαγοροχωρίων χωρίζει τα Ανω από τα Κάτω Πεδινά. Αυτός ο πλούσιος κάμπος που σήμερα δημιουργεί θαυμάσιες εικόνες με τα βουνά ολόγυρα (ειδικά το πρωί όταν σκεπάζεται από μια λεπτή διάφανη πάχνη) είναι ο λόγος που οι παλαιότεροι Ζαγορίσιοι αποκαλούσαν τα Ανω και τα Κάτω Πεδινά «Ψωμοχώρια», καθώς εδώ οι προκομμένοι αγρότες καλλιεργούσαν με επιμέλεια δημητριακά.

Ο σουδενιώτικος κάμπος καλλιεργούνταν κυρίως με σιτάρι, καλαμπόκι, φακές, ρεβίθια και πολλά αμπέλια: η παραγωγή σταφυλιών ανερχόταν τον 19ο αιώνα στις 88.000 οκάδες!

Ο μικρός μας εύφορος κάμπος των Σουδενών, που σύμφωνα με τους ντόπιους δεν πρέπει να πουληθεί ή να κατακερματιστεί σε οικόπεδα, γιατί θα... χαθεί.

Σήμερα το μεγάλο στοίχημα για τους κατοίκους των Ανω και Κάτω Πεδινών είναι να μη χαθεί (δηλαδή πουληθεί σε αγροτεμάχια, που θα χτιστούν στο μέλλον) ο κάμπος, όπως ακριβώς συνέβη στον διπλανό των Ασπραγγέλων. Οι κάτοικοι σχεδιάζουν να συγκροτήσουν κοινοτικό κοπάδι με πρόβατα που θα βόσκουν στον κάμπο ενώ ο Βαγγέλης Παπιγκιώτης (που μας έδωσε την πληροφορία) φέτος στο χωράφι του θα βάλει στάρι.

Καθώς οδηγείτε προς τα Κάτω Πεδινά και πριν ακόμα φανούν τα πρώτα τους σπίτια, στις πεδινές εκτάσεις δεξιά του οδοστρώματος θα δείτε 5 παλιά πέτρινα πηγάδια. Τα Κάτω Πεδινά είναι μικρό αλλά πολύ πολύ γραφικό χωριουδάκι με ένα εξαιρετικά χαριτωμένο ναό του Αγίου Αθανασίου και μια θαυμάσια ηλιόλουστη πλατεία με εξαιρετική θέα στο σουδενιώτικο κάμπο.

Ο ναός του Αγίου Αθανασίου (1704), τον οποίο αξίζει να επισκεφθείτε στα Κάτω Πεδινά.

Ο ναός του Αγίου Αθανασίου (του 1704) είναι τύπου τρίκλιτης βασιλικής με τρούλο, και διατηρεί τοξωτές στοές, ξυλόγλυπτο τέμπλο και ωραίες εικόνες. Αλλες αξιόλογες εκκλησίες είναι των Ταξιαρχών με τοιχογραφίες που ανάγονται στα πρώτα χρόνια της μεταβυζαντινής περιόδου, του Αγίου Βλάσιου και της Αγίας Βαρβάρας.

Οι Κατωσουδενιώτες διέπρεψαν στη Ρουμανία και στην Αίγυπτο ενώ κάτοικοι των Ανω και Κάτω Σουδενών μετοίκησαν στην Πελοπόννησο όπου δημιούργησαν εκεί τα χωριά Ανω και Κάτω Σουδενών που σήμερα λέγονται Ανω και Κάτω Λουσοί. Σε χρυσόβουλο του Δεσπότη Συμεών (1352), αναφέρεται ότι το 1361 το χωριό ήταν ήδη γνωστό ως μεγάλος και πλούσιος οικισμός, ο οποίος έκανε προκοπή χάρη στο εύφορο οροπέδιο και την ποτιστική κοιλάδα του Καλαμά, που αποτελούσαν το σιτοβολώνα του Ζαγορίου.

Ο οικισμός των Κάτω Σουδενών στην... απέναντι πλευρά της πεδιάδας.

Παλιότερα τα όρια της κοινότητας έφταναν έως το Καλπάκι όπου εκτείνονταν τα ποτιστικά χωράφια του χωριού. Ο οικισμός όμως σήμερα φτάνει μόνο έως την κορυφή του λόφου Μπαφαράχη.

Ως πριν από λίγα χρόνια το χωριό είχε σχεδόν ερημώσει και καθόλου νέοι άνθρωποι δεν υπήρχαν, το καφενείο ήταν κλειστό και πολλά σπίτια κατέρρεαν.

Σήμερα ζουν στο χωριό καμιά 35αριά άνθρωποι, και λίγοι νέοι. Και φαίνεται πως ξαναζωντανεύει από τότε που ξανάνοιξε το καφενείο στο Μεσοχώρι...

ΜΑΘΗΜΑ ΣΤΟ ΤΣΕΡΒΑΡΙ

Ενα από τα 5 πηγάδια στον κάμπο των Σουδενών.

Απέχει ελάχιστα από τον κάμπο των Πεδινών και είναι ένα χωριό σαν όλα τα άλλα τα ορεινά. Μόνο που εδώ μπορείτε εύκολα να κάνετε το πρώτο σας «μάθημα» με θέμα: «Η συγκρότηση των ορεινών οικισμών της Πίνδου». Ο καλύτερος δάσκαλος για το μάθημα αυτό είναι ο αρχιτέκτονας Μιχάλης Αράπογλου. Αυτός μας δίδαξε κι εμείς όσο μπορούμε μεταφέρουμε τη γνώση!

Είτε το χωριό το πεις Ελαφότοπο είτε Τσερβάρι (όπως λεγόταν παλιά) είναι το ίδιο πράγμα. Σημαίνει τόπο με ελάφια και πιθανότατα κάποια να υπήρχαν στην περιοχή. Χτισμένο στα 1.100 μέτρα και κοντά στα νότια κράσπεδα της χαράδρας του Βίκου, το σημερινό χωριό μοιάζει πολύ ήσυχο σε σχέση με το κεφαλοχώρι του παρελθόντος.

Ο πλάτανος-λότζια στην κεντρική πλατεία του Ελαφότοπου.

Μονάχα κάθε χρόνο στου Σωτήρος φαίνεται να ξανανιώνει με το πανηγύρι και τον Γρηγόρη Καψάλη -που είναι Τσερβαριώτης-στο κλαρίνο. Ακόμα όμως και χωρίς την παρουσία των ανθρώπων τα σημάδια τους όλα βρίσκονται εδώ, αρκεί να μπορέσετε να τα διαβάσετε..

Για παράδειγμα, ο πλάτανος στη μέση του χωριού μοιάζει με ένα γεωμετρικό σημείο στον φυσικό χώρο της πλατείας. Αυτό το δέντρο θα μπορούσε να θεωρηθεί ως το γεωγραφικό κέντρο όχι μόνο της πλατείας, αλλά όλης της έκτασης του οικισμού. Είναι δυνατόν όμως ένας ορεινός οικισμός να διατάσσεται κυκλικά;

Επειτα από εκτεταμένες εργασίες αποκατάστασης, τα περισσότερα λιθόστρωτα στον Ελαφότοπο είναι άψογα αλλά και πιο ανοιχτόχρωμα.

Στην Πίνδο, στην ορεινή Ηπειρο, αλλά και ίσως σ’ ολόκληρη την ορεινή Ελλάδα (πιθανά και σ’ όλη την Ευρώπη) οι οικισμοί οργανώθηκαν και αναπτύχθηκαν ακολουθώντας ένα σύστημα ομόκεντρων κύκλων, παρ’ όλο που η γεωγραφία του εδάφους, το ανάγλυφο του τοπίου, φαίνεται να μην προσφέρεται ευνοϊκά για την εφαρμογή ενός τέτοιου συστήματος δόμησης.

Ολόκληρος ο χώρος έχει μια καμπυλότητα που στην ουσία είναι η καμπυλότητα του εδάφους. Κέντρο του οικισμού είναι η πλατεία που συγκεντρώνει όλη την υλική και πνευματική υπόσταση της κοινότητας.

Αποτελεί σημείο αναφοράς όλων των μελών της κοινότητας, αλλά και όποιου επισκέπτεται το χωριό.

Το ξενοδοχείο Αμαρυλλίς στα Ανω Πεδινά.

ΟΙ ΟΜΟΚΕΝΤΡΟΙ ΚΥΚΛΟΙ
Καθόλου τυχαία δεν είναι η θέση και η λειτουργικότητα των κτιρίων γύρω από την πλατεία ή αν προτιμάτε στην πρώτη από της πολλές περιφέρειες των ομόκεντρων «κύκλων» του ορεινού οικισμού. O κεντρικός ιερός ναός στον Ελαφότοπο δεν είναι πάνω στην πλατεία, αλλά λίγο πιο πίσω. Στα περισσότερα όμως ορεινά χωριά βρίσκεται πάνω στην πλατεία και διαφέρει αισθητά σε μέγεθος, τρόπο κατασκευής και παρουσία απ΄ όλους τους άλλους του χωριού. Το χαρακτηριστικότερο σημείο του είναι η τοξωτή στοά. Η στοά κατασκευάζεται κατά κανόνα στην νότια πλευρά του ναού, αλλά πολλές φορές σε δύο πλευρές ή πιο σπάνια σε τρεις. Είναι το άτυπο οικονομικό και πολιτικό κέντρο του οικισμού και μπορεί να συγκριθεί με...την αρχαία ελληνική στοά!

Η «πέτρινη λεωφόρος» που διαχωρίζει, ή σωστότερα διαχώριζε οικονομικά και κοινωνικά τους κατοίκους του Ελαφότοπου. Το ίδιο συνέβαινε και σε όλους τους ορεινούς οικισμούς της Πίνδου.

Μαζί με τον χαρακτηριστικό πλάτανο, τη βρύση (ή τη στέρνα) και τον κεντρικό ιερό ναό, στην πλατεία του χωριού θα συναντήσει κανείς και το «Αμελικό» που χρησίμευε ως ξενώνας. Συνήθως ήταν πέτρινο διώροφο κτίσμα, πολύ κοντά στην εκκλησία, το οποίο στις μέρες μας έχει μετατραπεί σε κοινοτικό κατάστημα ή πολιτιστικό κέντρο.

Στρέφοντας το βλέμμα γύρω από την πλατεία είναι σίγουρο ότι θα συναντήσουμε το «μαγαζί». Είναι καφενείο και εστιατόριο και ταυτόχρονα παντοπωλείο. Είναι μικρό εμπορικό κέντρο και εκφράζει την οικονομική ζωή της κοινότητας. Συνήθως χρειάζονται δύο «μαγαζιά»? αν τσακωθούμε;

Καθόλου τυχαίο δεν είναι επίσης το γεγονός ότι οι κατοικίες γύρω από την πλατεία, στην περιφέρεια ενός κύκλου με λίγο μεγαλύτερη ακτίνα, ανήκουν στις ευκατάστατες οικογένειες. Σε εκείνες που έχουν τη μεγαλύτερη εξουσία, όχι μόνο οικονομική, αλλά πολιτική και κοινωνική.

ΕΚΤΟΣ ΤΟΥ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ
Εξω από τον οικισμό, έτσι όπως διατάσσεται σήμερα, γυρίστε νοερά τον χρόνο πίσω και φανταστείτε στις παρυφές του τους Σαρακατσαναίους με τα πρόβατά τους να ξεκαλοκαιριάζουν και ακόμα πιο πέρα (σε περιφέρεια μεγαλύτερης ακτίνας) τους γύφτους, τους τεχνίτες δηλαδή και τα εργατικά χέρια.

Τρεις κοινωνικές ομάδες σε διαφορετική θέση, όσον αφορά τον οικισμό-κοινότητα που ταυτόχρονα δηλώνει το οικονομικό-κοινωνικό επίπεδό τους.

Οπως εύκολα μπορείτε να καταλάβετε, ο κύκλος σαν γεωμετρικό σχήμα έχει την ικανότητα να εκφράζει στον χώρο την έννοια της ιεράρχησης.

ΔΙΑΜΟΝΗ

«Αμαρυλίς»: (26530 71132, www.zagoriahotel.info). Oλοκαίνουργιος ξενώνας στο ψηλότερο σημείο του χωριού. Τον χαρακτηρίζει το ρομαντικό στυλ που έχει επιλεγεί για τη διακόσμηση των εσωτερικών χώρων με χειροποίητα έπιπλα, υφάσματα γαλλικού τύπου, πατίνες στους τοίχους, αντικείμενα από παλαιοπωλεία. Ξεχωρίζουν οι εξαιρετικές γεύσεις στο πρωινό (μεταξύ άλλων αλευρόπιτα, τραχανάς με άγρια μανιτάρια, πίτα με ρύζι, σταφίδες και μπαμπανάτσα, τηγανίτες, ρυζόγαλο κ.ά.), και η φιλική ατμόσφαιρα που δημιουργούν οι ιδιοκτήτες.

«Πρίμουλα»: (26530 71133, www.primoula.gr). Αναστηλωμένο σπίτι του 1870, στην πλατεία Δουβλή. Από φέτος άλλαξε διεύθυνση, ανακαινίστηκε, και τα δυο πολύ φιλικά ζευγάρια που τον διευθύνουν πλέον -η Μαρίβα και ο Δημήτρης, η Λίλα και ο Παύλος- έχουν πολλή όρεξη και κέφι για καινούργια πράγματα.

«Μountain Resort Μονοπάτια»: (26530-71116, www.monopatiaresort.gr). Ολοκαίνουργιο συγκρότημα που ανοίγει τώρα. Αποτελείται από 2 αρχοντικά του 19ου αιώνα (το ένα με 4 σουίτες και το άλλο με το εστιατόριο), ένα νέο κτίριο παραδοσιακού στυλ (με 3 δωμάτια στον όροφο) και 8 αυτόνομα σπιτάκια.

«Πορφυρόν»: (26530 71579, 6945783290, www.porfyron.com). Ξεχωρίζει για το βαθύ κόκκινο χρώμα - που είναι και το αυθεντικό του. Είναι κτισμένο το 1850 και διαθέτει 8 δωμάτια.

ΔΙΑΜΟΝΗ

«Αμελικό»: (26530 71501, www.ameliko.gr). Βρίσκεται στην επάνω γειτονιά του χωριού και αποτελείται από δεκατρία δίκλινα και τρίκλινα δωμάτια και μια σουίτα. Μοιράζονται σε 3 κτίρια ζαγορίτικης αρχιτεκτονικής. Η διακόσμηση είναι λιτή και καλόγουστη.

«To σπίτι του Ορέστη»: (26530 71202, www.orestishouse.gr). Δυο κτίρια ζαγορίτικης αρχιτεκτονικής που μετράνε 150 χρόνια ζωής. Παραδοσιακή η διακόσμηση στα επτά δωμάτια που έχουν τζάκια, φλοκάτες και μπάσια (ξύλινα «κτιστά» κρεβάτια). Αξίζει η σουίτα με τον παλιό φούρνο.

«Παναγιώτης Ξάνθος»: (26530 71281). Εξι νοικιαζόμενα δωμάτια σε σπίτι 300 ετών, με αυλή και παράθυρα που προσφέρουν θέα στο χωριό, την πεδιάδα και τα βουνά.

«Αλθαία»: (26530 71700, www.althea-zagori.gr). Δίκλινα και τρίκλινα δωμάτια με σπιτικές ανέσεις και απλή διακόσμηση. Είναι βαμμένες με παλ χρώματα, έχουν κουζίνα και πετρόκτιστο τζάκι.

«Aλώνι»: (26530 71216, 71291, www.hotelaloni.com). Εννέα ανακαινισμένα δωμάτια -τα 2 με τζάκι- σε ηπειρώτικo στυλ και με όμορφες αυλές όπου θα πάρετε πρωινό όταν έχει καλοκαιρία. Εχουν ωραία θέα στον κάμπο και στις οροσειρές. Οι ιδιοκτήτες, που είναι κτηνοτρόφοι, έχουν δημιουργήσει και ένα πολύ καλό εστιατόριο όπου θα φάτε καλά κρεατικά και τη ζαγορίτικη φέτα τους.

Κείμενα: Αντώνης Ιορδάνογλου - Γιάννης Ντρενογιάννης
Φωτογραφίες: Γιάννης Ντρενογιάννης, Βάλυ Βαϊμάκη, Λεωνίδας Τηνιακός

ethnos.gr

ΤΟ ΔΙΑΒΑΣΑΜΕ ΣΤΟ: http://www.netnewsgr.gr