Οι Κομπογιαννίτες και τα βότανα τους *

«Καλός γιατρός πουλώ ζωή, ποιος θέλει να πάρει, ποιος θα πάρει. Ήρθε ο γιατρός, ήρθε ο εξοχώτατος, ο μέγας χειρούργος».

Με αυτό το πάνδημο και πανηγυρικό καλωσόρισμα, μέσα σε χαλασμό από τυμπανοκρουσίες, ζουρνάδες και χλιμιντρίσματα, έμπαιναν στα χωριά οι Βικογιατροί, ή αλλιώς ματσουκάδες ή σακουλαραίοι ή -στην πιο διάσημη ονομασία τους- κομπογιαννίτες. Οι εμπειρικοί αυτοί «γιατροί» μαρτυρούνται για πρώτη φορά στην Ελλάδα γύρω στα 1670. Από τον θαυμασμό των πρώτων περιηγητών για τις ικανότητες τους οι κομπογιαννίτες και οι πρακτικές τους άρχισαν σταδιακά να περιέρχονται στη λαϊκή χλεύη. Όμως τα «μαγικά» τους βοτάνια επιβίωσαν στην ελληνική γη, χρησιμοποιούμενα άλλοτε ως παραϊατρικά σκευάσματα και καμιά φορά ακόμη και ως συστατικά της φαρμακευτικής βιομηχανίας. Τους Βικογιατρούς ή κομπογιαννίτες του Ζαγορίου εντοπίζει στις περιηγήσεις του ο Πουκεβίλ, στα τέλη του 18ου αιώνα. Τον εντυπωσιάζουν οι ικανότητες τους, καθώς και ο τρόπος που μπολιάζουν την τέχνη τους από γενιά σε γενιά: «Οι πατέρες μεταβιβάζουν στα παιδιά τους ή και σε μαθητές που προσκολλώνται σε αυτούς ως υπηρέτες, την πρακτική μερικών χειρουργικών εργασιών (...) με τέτοια επιτυχία και επιδεξιότητα, ώστε μπορούν να εκπλήξουν και τους πιο ικανούς χειρουργούς. Διακρίνονται προ πάντων στις περιεσφιγμένες κήλες ή στις κήλες που έγιναν ενοχλητικές εξαιτίας του βάρους των. Άλλοι ξέρουν να χειρουργούν τον καταρράκτη διά πιέσεως και οι πιο ικανοί χρησιμοποιούν λιθοτομία. Αναφέρω πράγματα που είδα. Οι αμαθείς χειρουργοί του Ζαγορίου δεν δημιουργούν περισσότερα θύματα από όσα πολλοί σημερινοί πτυχιούχοι επιστήμονες». Εξίσου τολμηρός, ο Γάλλος αρχαιολόγος Αλμπέρ Ντιμόν, αρκετά 

χρόνια αργότερα, καταγράφει με ισχυρή δόση συμπάθειας τους βικο-γιατρούς. Στο Βιβλίο του Οι «Βούλγαροι» (1881) αναφέρει: «Μεταξύ των Ελλήνων της Ηπείρου, οι καλοί ιατροί είναι άξιοι ιδιαιτέρας μνείας. Άπαντες ανήκουν στο διαμέρισμα του Ζαγορίου. Η Βαθεία κοιλάς αύτη, αφανιζομένη εις τους απότομους της Πίνδου κρημνούς, διέφυγε τας εισβολάς. Εκεί ζει, διεσπαρμένη εις είκοσι περίπου χωρία, κοινότης αμιγής λίαν, αξιούσα ότι διατηρεί από μακρών αιώνων την γνώσιν ιατρικών βοτάνων. Οι δόκτορες ούτοι αποτελούσι είδος τι αδελφότητος(...) εις ήν ο υιός διαδέχεται τον πατέρα. Όλη αυτών η επιστήμη μεταβιβάζεται διά ζώσης φωνής. Διέρχονται την Τουρκία, ένθα λίαν τιμώνται και συλλέγουσιν εκεί ικανός χρημάτων ποσότητας. Πάντοτε ως αίσιον συμβάν εκλαμβάνεται όταν εις τι χωρίον ακούεται κατά την πρωίαν εν ταις οδοίς, ξένη φωνή αναφωνούσα: "Προσέλθετε πάντες οι νοσούντες, ιδού έχετε μεταξύ σας τον περίφημον ιατρόν του Ζαγορίου». Σε υποσημείωση του Βιβλίου του προχωρεί μάλιστα και στην εξής σύσταση: «Οι ιστορικοί της ιατρικής των Ελλήνων θα εποίουν καλώς σπουδάζοντες τας συνταγάς των εμπειρικών»!

ΜΑΚΡΙΑ ΜΑΛΛΙΑ, ΟΜΠΡΕΛΕΣ, ΡΑΒΔΙΑ, ΑΛΟΓΑ ΚΙ ΕΠΩΜΙΔΕΣ!
Οι κομπογιαννίτες της εποχής φορούσαν «μέλαιναν μαλλιαράν σεγγούνα, περιέδενανδε με πράσινη ταινία την εις δασείς πλοκάμους κυμαίνουσαν χαίτην των επί της οποίας έθετον σαμουροκάλπακο και επί του βραχίωνος έθετον οζώδπν ράβδον εξ ου και απεκλείθησαν ματσουκάδες». Σύμφωνα με άλλες πηγές (Κωσταλέξης) στους Βικογιατρούς «επετρέπετο να φορούν ποικιλόχρωμα φορέματα να φέρουν αλεξιβρόχιον και να σοβώσι καβαλλαραίοι»!
Μακριά μαλλιά δεμένα με κόμπο, ομπρέλες, ραβδιά, έφιππη πανηγυρική είσοδος και βεβαίως σακούλες ανά χείρας. Γι' αυτό άλλωστε οι βικογιατροί απαντώνται και ως σακουλαραίοι. Τα βότανα που μάζευαν (εν προκειμένω από τη χαράδρα του Βίκου) τα κουβαλούσαν μέσα σε σάκους. Με αυτούς περιεφέροντο στα χωριά, σ' αυτούς τους σάκους επίσης, πάλι κατά τον Πουκεβίλ, κρατούσαν έπειτα την... κήλη που αφαιρούσαν από κάποιον ασθενή. Φούσκωναν κατόπιν τους σάκους και τους ανέμιζαν κρεμασμένους σε ένα καλάμι για επίδειξη. «Να ο μεγάλος γιατρός, ο μεγάλος κηλοθεραπευτής, ο εξοχότατος σπασογιατρός (σ.σ. ορθοπαιδικός) που έχει τόσους σάκους από κήλες, περίφημα χειρουργημένες», αναφωνούσαν κατόπιν αυτοδιαφημιζόμενοι.      
Η ονομασία «κομπογιαννίτης» ενδέχεται να προήλθε από την κορδέλα που έδεναν κόμπο στα μαλλιά τους ή και από το ρήμα«κομπώνω», δηλαδή εξαπατώ. Σε αυτή την περίπτωση, το δεύτερο συνθετικό (-γιαννίτης) δηλώνει απλώς την καταγωγή. Φαίνεται πάντως πως ακόμη και στον περίεργο κόσμο των κομπογιαννιτών υπήρχαν... διαβαθμίσεις αξιοπιστίας. Οι «καλογιατροί» κατά ορισμένους συγγραφείς ήταν εντελώς απατεώνες. Γράφει ο ιστορικός Κωνσταντίνος Σάθας σε άρθρο του (1883) τιτλοφορούμενο «Η ιατρική εν Ελλάδι»: «Οι αρειμάνιοι ούτοι αγύρται [είναι] ως επί το πλείστον Ιταλοί ή Επτανήσιοι. Ο Σάθας περιγράφει πως φορούν (α) επωμίδες, οι οποίες «ανεμιζόμεναι κροταλίζουν επί των δίκην παρασήμων επικείμενων μεταλλικών κομβίων», (β) μικρά υποδήματα «περισφιγγόμενα διά θεατρικών κροσσιών και στενών παντελονιών πεποικιλμένων διά σειριτίων» έτσι που ομοιάζουν «προς Ισπανούς ταυρομάχους»! Αλλά το χαρακτηριστικό γνώρισμα ενός καλογιατρού ήταν «το αριστοτεχνικούς ξυρισμένον αυτού πρόσωπον, το οποίον κωμικώς μορφάζον ανεδύετο εντός περιλαιμίου ως κεφαλή χελώνος εξερχόμενης και εισερχόμενης εν των οστράκω αυτής».

ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΥΜΑΣΜΟ...
Τα «κατορθώματα» των κομπογιαννιτών πέρασαν γρήγορα στη λογοτεχνία και το ιστορικό διήγημα: Σε ένα τέτοιο (Αρ. Κουρτίδης, «Ο πυρπολητής», περιοδ. «Εστία» 1885) αναφέρεται η περίπτωση ήρωα της Επανάστασης που τραυματίζεται στην προσπάθεια του να ανατινάξει μια τουρκική φρεγάτα στη Μεθώνη. Ο παθών εμφανίζεται κατόπιν να ζητεί απεγνωσμένα τον «Γιαννιώτη του», (δηλαδή τον κομπογιαννίτη του) και να απορρίπτει κάθε άλλη ιατρική φροντίδα.
Διηγείται ο τραυματίας πυρπολητής: «Ο καπετάν Κριεζής είπε και με άλειψαν με σπίρτο. Την άλλη μέρα το ποδάρι μου νταβούλι. Κάναμε πανιά για την Ύδρα, με έβγαλαν έξω σε ένα σπίτι, με ρίξαν στο κρεβάτι. Την ίδια μέρα ένας Εγγλέζος ήρθε και είδε το ποδάρι μου. Σε λίγο τον Βλέπω και έρχεται με μια κασετίνα και μέσα ένα πριόνι. -Βρε σκυλί αθεόφοβο, να μου κόψης το ποδάρι μου ήρθες; Και παίρνω κάτω από το προσκέφαλο μου δυο πιστόλες πού 'χα και τον σημαδεύω τον Εγγλέζο, (...) άφηκε κασετίνες και πριόνια και φευγιό!...
-Βρε Στρατή, θα πεθάνεις βρε, σαν δεν αφήσης να σου κόψουν το ποδάρι. -Κάλλιο να πεθάνω, καπετάνιο μου, παρά να ζω μισός πριονισμένος, ανοΰφελος. Για ολάκερος, για καθόλου. Δεν τον θέλω τον Εγγλέζο. Ένας Γιαννιώτης είν εδώ, μακάρι ας πεθάνω στα χέρια του, αυτόν θέλω.
Ήρθε, Χριστάκη τον έλεγαν, έτσι σαν αυτό το κρασί να χυθεί το αίμα μου και μου λέγει:
-Σε 17 μέρες θα σε σηκώσω. Μ' έβανε κάτι αλοιφές κάτι πράγματα.
Στις 17 είπε, στις 18 σηκώθηκα και κατέβηκα με τα δεκανίκια ως κάτω στην πόρτα!».
Η πίστη στις ικανότητες του κομπογιαννίτη θα επιβιώσει έως και τη μεταπολεμική Ελλάδα. Αλιεύουμε από άρθρο του Ευάγγελου Μπόγκα στην «Καθημερινή» του 1947. «Προ 30 ετών ο ανεψιός ενός πολιτευτού των Ιωαννίνων έπασχεν από χρονίαν πάθησιν των νεφρών και επί χρόνια πολλά εταλαιπωρείτο από την επιστήμην της εποχής χωρίς αποτέλεσμα, έως ότου κατέφυγεν εις μίαν γιάτρισσαν από τα Ζαγόρια της Ηπείρου. Η γιάτρισσα λοιπόν, η οποία ήτο απόγονος οικογενείας εμπειρικών ιατρών, με μακράν παράδοσιν, συνεβούλευσε τον άρρωστο να πάει να βρει βορεινόν τοίχο, που να μην τον βλέπει ο ήλιος καθόλου καινά ξύσει με τον σουγιά την πράσινη μούχλα την οποίαν να διάλυση έπειτα σε νερό και να πίνει τρεις φορές την ημέρα επί 4-5 ημέρας και θα γίνει καλά».

...ΣΤΗ ΛΑΪΚΗ ΧΛΕΥΗ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ
Η σατιρική ποίηση παρέλαβε με το παραπάνω τους κομπογιαννίτες. Πρώτος ο Ζακυνθινός Σαβόγιας Ρούσμελης, το 1745 με την «Κωμωδία των Ψευτογιατρών». «Εν πρώτοις θα μαζώξωμε λάδια πολλών λογιώνε, κρινόλαδα, δαφνόλαδα, λάδια των μυγδαλιώνε, ροδόλαδο, ατζίφόλαδο, σκινόλαδο και άλλα χορτάρια να βράσουν με το γάλα». Και ο Βηλαράς έπειτα με την καυστική του σάτιρα θα τους περιλάβει και αυτός στο ποίημα του «Ο Ματσούκας ή ο αυτοδίδακτος γιατρός»: «...Τα παχειά κορμιά αχαμναίνει, τ' αχαμνά σου τα παχαίνει δίνει μάτια των στραβών, τους ψηλούς ευθύς χαμλώνει, τους κοντούς κι αυτούς ψηλώνει Βάνει γλώσσα των βουβών!». Αλλά και σε πεζό λόγο οι κομπογιαννίτες δεν άκουσαν λίγα, κυρίως από μορφωμένους Ηπειρώτες, ανάμεσα στους οποίους και ο Παναγιώτης Αραβαντινός, ο οποίος γράφοντας για το Ζαγόρι παρατηρεί: «Ομολογητέον δε ότι εκηλιδούτο το Ζαγόριανον όνομα ένεκεν της εκφυησεως των αυτοδίδακτων ιατρών των καλουμένων ματσουκάδων, οίτινες περιφερόμενοι εις πόλεις, κώμας και χωρία, πωλούντες υγείαν και ζωήν, εν αναίδεια και ασυνειδησία κατέτρωγοντο Βαλάντισν των ευπατήτων». Ο Γ. Χασιώτης επίσης στη Χρυσσαλϊδα (1865) αναφερόμενος στο Ζαγόρι γράφει: «Υπήρξαν πρότερον πλήθος αυτοδίδακτων ιατρών, οίτινες καταχρώμενοι πάσαν ευσυνειδησίαν περιήρχοντο τας πόλεις και κώμας Θεσσαλίας και Μακεδονίας και δι’ επιτηδείων μέσων ηπάτουν τους απλούς και αμαθείς».

Ο ΗΧΟΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΤΟΥΣ
Οι εμπειρικοί ιατροί τουΖαγορίου είχαν αναπτύξει μεταξύ τους μια συνθηματική γλώσσα. Η γλώσσα αυτή αντλούσε ονόματα, ρηματικούς τύπους και εκφράσεις από τη μεγάλη δεξαμενή του ηπειρωτικού ιδιώματος. Ωστόσο, ο χαρακτήρας της ήταν και επαγγελματικός. Οι κομπογιαννίτες ανέπτυξαν δηλαδή το δικό τους γλωσσάρι για να συνεννοούνται καλύτερα μεταξύ τους αλλά και για να δυσχεραίνουν, ίσως, την πρόσβαση άλλων στη «γνώση» τους. Ακολουθούν, ενδεικτικά, μερικές «κομπογιαννίτικες» λέξεις, όπως καταγράφονται στο βιβλίο του Δ. Π Σάρρου «Περί των εν Ηπείρων, Μακεδονία και Θράκη συνθηματικών γλωσσών».  
• αγιατούφα ή αγιότουφα: εκκλησία
• α(γι)α χώματα: Ελλάς
• αίμα του Χριστού: το κρασί
• δάκρυ της Παναγίας: η ρακή
• αλ(οι)φή: το βούτυρο
• Δεξιούς: Ο Χριστιανός, ο Ελληνας
• Ζέρβίους και ζέρβ(ι]κους: Ο Τούρκος
• θουδώρου: η φακή
• καυτηρά: τα κρεμμύδια
• κούκκους: Ο σουλτάνος
• κουτόρους: το χρήμα, τα λεφτά
• λαχανάς: ο κατής (ιεροδικαστής)
• λιφός: ιερέας 
                         

ΒΟΤΑΝΑ                  
Πολλά από τα βότανα που χρησιμοποιούσαν οι Βικογιατροί έχουν πράγματι θεραπευτικές ιδιότητες. «Στουμπίσου τα φύλλα του κορακόχορτου και πάρε τον ζουμόν και ήπιε τον και η καρδιά σου θε να γιάνει», αναφέρει ο λαϊκός ποιητής.
Το κορακόχορτο είναι το όμορφο φυτό Digitalis. Στο φαράγγι του Βίκου φυτρώνει η Digitalis laevicata.
Είναι δηλητηριώδες φυτό όπως και η Digitalis lavata και η Digitalis grandieflora. Στα φύλλα τους βρίσκονται πολλά γλυκοσίδια, όπως η διγιταλίνη, η διγιτοξίνη και η γιτοξίνη. Επίσης σαπωνίνες και το ένζυμο διγιταλονιδάση με το όνομα «Δακτυλίτης» χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα στην φαρμακευτική βιομηχανία, αφού σκόνη των φύλλων κυκλοφορεί σε χάπια, υπόθετα κ.λπ. Οι καρδιοτονωτικές του ιδιότητες περιγράφηκαν πρώτη φορά το 1775.
Το σκορπίδι ή χρυσόχορτο που χρησιμοποιούσαν οι βικογιατροί είναι μια φτέρη (Ceterarh officinarum). Το σιρόπι της χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα σαν αποχρεμπτικό σε πνευμονικές παθήσεις. Σε κάποιες συνταγές οι βικογιατροί συνιστούν το αγροτροφύλλι για την καταπολέμηση της ψωρίασης, της λεύκης και της φαλάκρας.
Η Psoralea Bituminosa περιέχει φουκομαρίνες. Στην Κίνα αυτές οι ουσίες χρησιμοποιούνται με επιτυχία για την θεραπεία της φαλάκρας και της λεύκης, ενώ υπάρχουν σύγχρονα φάρμακα που περιέχουν φουκομαρίνες για τη συμπτωματική θεραπεία της ψωρίασης.            
Σημαντικό Βοτάνι των Βικογιατρών ήταν και το κουτσουλόχορτο (Nigela damascene), το έλεγαν και μαυροκούκι. Το έδιναν στις λεχώνες για να κατεβάσουν γάλα και στους υπερτασικούς. Το φυτό χρησιμοποιήθηκε σε πολλά ιατρικά πειράματα. Περιέχει σαπωνίνη ένα αιθέριο έλαιο και ένα αλκαλοειδές, τη δαμασκελίνη, η οποία επειδή προκαλεί χαλάρωση του μυϊκού τοιχώματος των αγγείων, ρίχνει την πίεση. Τα τελευταία χρόνια δύο ουσίες που περιέχει το φυτό, η θμοκινόνη και η νιγγελόνη αποδείχτηκε ότι έχουνπολλαπλές θεραπευτικές ιδιότητες, ακόμη και αντικαρκινικές.    
Το πλέον χρησιμοποιούμενο Βοτάνι των Βικογιατρών ήταν το σπαθόχορτο ή βαλσαμόχορτο (Hypericum perfotatum). Με αυτό επούλωναν τις πληγές. Λογικά το σπαθόχορτο πρέπει να είναι το «Χερώνειον πάνακες» του Διοσκουρίδη το υποείδος Hyperium olympicum, με το οποίο θεραπεύονταν τα δαγκώματα των φιδιών. Ακόμη και σήμερα σε όλη την Ελλάδα το χρησιμοποιούν σαν λάδι για την επούλωση των τραυμάτων. Το φυτό περιέχει ένα αιθέριο έλαιο, ένα γλυκοσίδιο, την υπερικίνη, που είναι κόκκινη χρωστική και ένα φλαβονικό, πολυφαινολικό παράγωγο τηνυπεροσίδη.                            
Το πολυκόμπι (Equsetum telmateia) ήταν το φυτό που χορηγούσαν οι Βικογιατροί για να καταπολεμήσουν τις φλεγμονές του ουροποιητικού συστήματος, τη φυματίωση και τις έντονες έμμηνες αιμορραγίες. Το φυτό αυτό είναι πλούσιο σε πυρίτιο. Περιέχει τα γλυκοσίδια ισοκερσιτρίνη, λουτεονίνη και καιμπφερόλη, καθώς και το σαπωνοσίδιο ισοκερσιτρίνη. Οι θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού ήταν γνωστές και στους Αιγυπτίους.
Για να καταπολεμήσουν τη δυσπεψία οι Βικογιατροί χρησιμοποιούσαν τη
χειρώνια (centauzea Cyanus). Αυτό το φυτό πιθανό να είναι το «μέγα κενταύριο» του Χείρωνα, δασκάλου του Ασκληπιού, για τις ιδιότητες των φαρμακευτικών φυτών και παιδαγωγού του Αχιλλέα. Με αυτό το Βότανο ο Χειρών προσπάθησε να θεραπεύσει μια πληγή στο πόδι του Ηρακλή. Επειδή όμως η πληγή δεν έκλεινε, αναγκάστηκε ο Χειρών να παραιτηθεί από την αθανασία σε όφελος του Προμηθέα και να δώσει έτσι τέλος στους πόνους του. Το Βότανο χρησιμοποίησε και ο Διοσκουρίδης. Το φυτό αυτό περιέχει μια πικρή ουσία, την κνικίνη ή κενταυρίνη, τα δε άνθη περιέχουν ένα γλυκσσίδιο την κυανιδίνη. Αυτές οι χημικές ουσίες αυξάνουν την παραγωγή γαστρικών υγρών και σάλιου.         

Ο Αμάραντος

Για να διακόψουν τις ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες, οι κομπογιαννίτες χρησιμοποιούσαν τον αμάραντο (sedum acze ή sedum hispanicum). Το φυτό αυτό περιέχει μια πολύ τοξική ουσία που ακόμη δεν έχει μελετηθεί, ένα αλκαλοειδές, τη σεμαδίνη, ένα γλυκοσίδιο, τη ρουτίνη, ταννίνη και πολλά οργανικά οξέα. Είναι τόσο ερεθιστικό που όταν έρθει σε επαφή με το δέρμα δημιουργεί φλύκταινες. 
Όπως είναι φανερό, οι συνταγές των Βικογιατρών στηριζόταν σε Βότανα με κάποιες θεραπευτικές ιδιότητες. Η επί εκατονταετίες εμπειρική παρατήρηση των αποτελεσμάτων που είχαν αυτά στους αρρώστους σε συνδυασμό με τη μεταφορά των γνώσεων από πατέρα σε γιο τους κατέστησε ικανούς να αντιμετωπίζουν πληθώρα ασθενειών με σχετική επιτυχία.                   
Όσον αφορά τις εγχειρήσεις, παρόλο που με τα σημερινά δεδομένα η έλλειψη αντισηψίας είναι αδιανόητη, φαίνεται ότι η χρήση αντιβιοτικών Βοτάνων απέτρεπε τις φλεγμονές και οι πληγές επουλώνονταν εύκολα.

* Κείμενα: Γιώργος Αβογιάνος - Χριστίνα Κυριακοπούλου
Αναδημοσίευση από το περιοδικό «Explore Nature no7»

ΠΗΓΗ:  iliochori.eu