Σπήλαια & Βάραθρα στο Ζαγόρι.

Πέτρα! Σκληρή και άγονη. Αφιλόξενη υψώνεται για να σκιάσει τα χωριά του Ζαγορίου. Τα αγκαλιάζει, τα εξουσιάζει. Αλλά η φύση αγαπά. Ισορροπεί στις δυσκολίες. Δωρίζει δέντρα, βότανα, λιβάδια, πηγές και ζώα περήφανα.

Ο αετός όταν πετά βλέπει χωριά αγέρωχα φτιαγμένα από την ίδια σκληρή πέτρα και ανθρώπους πολυμήχανους, ικανούς να αντιμετωπίσουν τις δύσκολες συνθήκες για ζωή στον τόπο που ονομάζουμε Ζαγόρι.
Αυτόν τον τόπο έτυχε να επισκεφθούμε φέτος.  Αιτία, η ίδια πέτρα, η σκληρή και άγονη, αλλά και τόσο ελκυστική, γεμάτη εκπλήξεις και κρυμμένα μυστικά.

Ήταν αρχές καλοκαιριού όταν το τηλέφωνο χτύπησε και ο κ. Μενέλαος Χρόνης μου ζήτησε να πάμε στο χωριό του για … σπηλιές:

«Έχουμε και στον Ελαφότοπο μια μεγάλη τρύπα! Στο Στούρο... Γκαϊλότρυπα τη λένε.»

Αν το τυρί τραβάει το ποντίκι, τότε και η «τρύπα» τραβά το σπηλαιολόγο.

Και να ‘μαστε! Καλεσμένοι από την Ένωση Αποδήμων Ελαφοτόπου, στις 8  Αυγούστου ο Βαγγέλης Καβαλιέρος, ο Φάνης Έλληνας και εγώ, τρία Μέλη της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, στον Ελαφότοπο. Κράνη, φακοί, φόρμες, σακίδια, σχοινιά… Έτοιμοι για μία ακόμη αποστολή στο Ζαγόρι.
Η περιοχή του Ζαγορίου και των βουνών του (Στούρος, Αστράκα…) αποτελεί τη δεύτερη ποιο σημαντική ασβεστολιθική περιοχή της Ελλάδας για τους σπηλαιολόγους . Μετά την Κρήτη, τα περισσότερα και βαθύτερα βάραθρα έχουν εντοπιστεί εδώ.

Από τις αρχές τις δεκαετίας του ’60, όταν πρωτοανακαλύφθηκε το βάραθρο της Προβατίνας, η περιοχή έγινε πόλος έλξης για Έλληνες αλλά και ξένους σπηλαιολόγους που λαχταρούσαν να κατέβουν όλο και ποιο βαθιά. Μέχρι σήμερα δεκάδες αποστολές έχουν γίνει στα χωριά και τα βουνά της περιοχής και εκατοντάδες βάραθρά έχουν βρεθεί και εξερευνηθεί.

Γιατί όμως το Ζαγόρι είναι γεμάτο από τρύπες;  Πως γίνονται αυτά τα βάραθρα; Και γιατί αυτοί οι «τρελοί» που αυτοαποκαλούνται σπηλαιολόγοι τα κατεβαίνουν;

Τα βουνά της περιοχής είναι φτιαγμένα από ασβεστόλιθο. Ένα πέτρωμα πολύ παλιό που φτιάχτηκε όταν η Ελλάδα ήταν ακόμη καλυμμένη από θάλασσα. Με γεωλογικές κινήσεις, σιγά σιγά, τα πετρώματα ανυψώθηκαν φτιάχνοντας την οροσειρά της Πίνδου όπως την ξέρουμε σήμερα.
Σε τέτοια πετρώματα δημιουργείτε πάνω από το 95% των σπηλαίων και βαράθρων. Κύριος λόγος της δημιουργίας τους είναι η χημική διάβρωση του πετρώματος από το ανθρακικό οξύ που παράγεται από την ένωση του νερού της βροχής και του διοξειδίου του άνθρακα που υπάρχει στο έδαφος και στον αέρα.

Επίσης οι τεκτονικές κινήσεις , αλλά και οι μεγάλες αλλαγές στη θερμοκρασία κατακερματίζουν τα πετρώματα (μηχανική διάβρωση), δημιουργώντας από λεπτές ρωγμές έως μεγάλα σχίσματα. Τα ανοίγματα αυτά είναι οι αγωγοί του νερού που το μεταφέρουν μακρύτερα και βαθύτερα για να συνεχίσει τη διαβρωτική του δράση.

Όσο το πέτρωμα είναι ασβεστόλιθος, το νερό τον τρώει ανοίγοντας βάραθρα. Όταν συναντήσει άλλο πέτρωμα που δεν είναι διαπερατό συνεχίζει στην επαφή των δύο πετρωμάτων τρώγοντας από τη μεριά του ασβεστόλιθου, σχηματίζοντας έτσι κατά βάση σπήλαια.

Στην περιοχή του Ζαγορίου λόγω του μεγάλου πάχους του ασβεστόλιθου, του υψομέτρου και της χιονόπτωσης δημιουργούνται βάραθρα κυρίως από τη μηχανική διάβρωση του πετρώματος. (βλ. σχ. 1)

Τρύπες μικρές και μεγάλες στο έδαφος, παράθυρα και φεγγίτες για έναν άλλο κόσμο, επιτρέπουν στο φως του ήλιου να ταξιδέψει για λίγο ακόμη. Και μετά … σκοτάδι! Απόλυτο σκοτάδι… και ησυχία.  Μόνο η στάλα του νερού ακούγεται… και η ανάσα σου και η καρδιά σου.

Και ξαφνικά εκεί που για εκατομμύρια χρόνια κυριαρχούσε το σκοτάδι … ΦΩΣ! Ένας φακός, ένας σπηλαιολόγος,  100, 200, 400 μέτρα μέσα στη γη για πρώτη φορά. Ένα ζευγάρι μάτια, μια φωτογραφική μηχανή και πια δεν υπάρχει μυστήριο και πια δεν υπάρχει σκοτάδι.

Η συγκίνηση της εξερεύνησης, η πρόκληση του άγνωστου, η μαγεία της φύσης, η δύναμη της σταγόνας και ο άνθρωπος. Ο σπηλαιολόγος στα σπλάχνα της πέτρας. Ο συνδετικός κρίκος με τον κόσμο του ήλιου.
Όσο μοναδική εμπειρία και αν είναι αυτή της εξερεύνησης, χάνει όλη της την αξία εάν δεν την μοιραστείς με τους υπόλοιπους. Εάν δεν ιστορίσεις, εάν δεν πετύχεις και άλλοι να ερωτευθούν αυτό το θαύμα της φύσης. Γι’ αυτό και εμείς μιλήσαμε στον Ελαφότοπο.

Την Τετάρτη 12 Αυγούστου, το απόγευμα στην πλατεία του Ελαφότοπου δοκιμάσαμε να παρουσιάσουμε τη δουλειά της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας (Ε.Σ.Ε.) στην περιοχή, με κάπου 120 Ζαγορίτες για ακροατήριο. Ανάμεσά τους ο Δήμαρχος Κεντρικού Ζαγορίου κ. Γαβρηήλ Παπαναστασίου, Ο Πρόεδρος της Ομοσπονδίας Αποδήμων Ζαγοριτών κ. Αριστόβουλος Χρόνης, η Πρόεδρος της Ένωσης Αποδήμων Ελαφοτόπου κα. Αλεξάνδρα Χρόνη και πλήθος ντόπιων που είχαμε γνωρίσει τις προηγούμενες ημέρες και είχαν πρόθυμα βοηθήσει τις έρευνές μας.

Το ενδιαφέρον ήταν εμφανές από την αρχή, όσο μιλάγαμε για τη δημιουργία των σπηλαίων και τα σπήλαια της Ελλάδας. Επιφωνήματα θαυμασμού, δάχτυλα να δείχνουν σε φωτογραφίες, ψίθυροι.. «Σε αυτή τη σπηλιά έχω πάει! Σε κάνουν βόλτα με βάρκα…».

Και μετά τα βλέμματα σοβάρεψαν, τα σχόλια σταμάτησαν και όλοι ακούγανε για το Ζαγόρι, τα εκατοντάδες βάραθρα που κρύβει, τις δεκάδες αποστολές που για έξι δεκαετίες τώρα σαρώνουν την περιοχή καθώς και για την προσπάθεια που κάνουμε στην Ε.Σ.Ε. να συγκεντρώσουμε τα αποτελέσματα των τόσων εξερευνήσεων σε μία κοινή βάση δεδομένων.

Δυστυχώς οι περισσότεροι σπηλαιολογικοί σύλλογοι -κυρίως οι ξένοι- που οργανώνουν αποστολές δεν αφήνουν αντίγραφο των αναφορών τους στις αρχές τις περιοχής με αποτέλεσμα να μην γνωρίζουμε που έχουν πάει και τι έχουν βρει. Η θερμή υποστήριξη που είχαμε από το Δήμο Κεντρικού Ζαγορίου καθώς και η ευαισθητοποίηση των κατοίκων, σίγουρα θα βοηθήσουν στη συγκέντρωση αυτού του υλικού.

Στην ερώτηση γιατί είναι τόσο σημαντικό να βρεθούν και να καταγραφούν όλες αυτές οι «τρύπες» θα μπορούσαμε να απαντήσουμε με διάφορους τρόπους. Αλλος ενδιαφέρεται να ανακαλύψει ένα σπήλαιο με πλούσιο διάκοσμο που να μπορεί να το εκμεταλλευτεί η τοπική κοινότητα τουριστικά. Αλλος απλά θέλει να κατέβει πρώτος σε ανεξερεύνητο χώρο και άλλος πάλι ψάχνει για θησαυρούς.

Αλλά το πραγματικό χρυσάφι των βαράθρων του Ζαγορίου είναι το νερό. Μέσα από τις σχισμές του πετρώματος τα νερά της περιοχής συγκεντρώνονται σε υπόγειες φυσικές δεξαμενές και εκβάλλονται στις δεκάδες πηγές της περιοχής. Τα χιόνια που λιώνουν στα οροπέδια της Αστράκας και του Στούρου και τα νερά των βροχών ακολουθώντας το νόμο της βαρύτητας διεισδύουν στο έδαφος και βρίσκουν το δρόμο για το ποτήρι μας.

Σε αρκετά βάραθρα του Ζαγορίου (ιδιαίτερα σε αυτά που βρίσκονται κοντά σε κατοικημένες περιοχές) συναντήσαμε πολλά σκουπίδια. Βρήκαμε βάραθρα που είναι καλυμμένα μέχρι επάνω με αυτά. Ένα φαινόμενο λυπηρό αλλά και επικίνδυνο για τη δημόσια υγεία.

Μπορεί οι 270 τρύπες στο Ζαγόρι που ξέρουμε, να μην προσφέρονται για ευρεία τουριστική εκμετάλλευση, αλλά παρόλα αυτά είναι πολύτιμες. Είναι κατάλληλες για εναλλακτικό τουρισμό -αφού ήδη τις επισκέπτονται κάθε χρόνο σπηλαιολογικές ομάδες-, και είναι οι κύριοι φορείς του νερού της περιοχής.

Από τα βλέμματα και τους ψιθύρους του ακροατηρίου μας κατάλαβα ότι το μήνυμα είχε περάσει. Εκτός από τα καλντερίμια, τις βρύσες και τις πλατείες είναι καιρός όσοι αγαπάμε τον τόπο μας  να κάνουμε και κάτι ακόμα. Να διαδώσουμε το μήνυμα:

«Δε φτάνει να έχουμε καθαρή την αυλή μας ή το χωριό μας, πρέπει και το ρέμα και η σπηλιά και η χαράδρα να είναι το ίδιο καθαρά για να μπορούν και τα παιδιά μας να απολαύσουν όσα και εμείς.»

Πέλη Φιλιππάτου

Φωτογραφίες (Φάνης Έλληνας)

ΤΟ ΔΙΑΒΑΣΑΜΕ ΣΤΟ:  www.ese.edu.gr