Ανάδειξη της λαϊκής λιθογλυπτικής στο Ζαγόρι.

Το Σάββατο (22-1-2011) το απόγευμα, στην αίθουσα εκδηλώσεων των Γενικών Αρχείων του Κράτους - Ιστορικό Αρχείο Ηπείρου έγιναν οι εργασίες της εκδήλωσης «Η δόξα της πέτρας».

Η εκδήλωση αυτή διοργανώθηκε από την Εταιρεία Λογοτεχνών και Συγγραφέων Ηπείρου σε συνεργασία με τον Δήμο Ζαγορίου, με στόχο την ανάδειξη της λαϊκής λιθογλυπτικής της περιοχής, που για πολλά χρόνια αποτελεί σημείο αναφοράς του Ζαγορίου αλλά και της ευρύτερης περιοχής.

Την εκδήλωση προλόγισε η πρόεδρος της Εταιρείας Λογοτεχνών και Συγγραφέων Ηπείρου κ. Άννα Δερέκα, η οποία είχε και τον συντονισμό της όλης εκδήλωσης και απηύθυναν χαιρετισμούς ο Περιφερειάρχης Ηπείρου κ. Αλέξανδρος Καχριμάνης, ο Αντιπεριφερειάρχης κ. Παντελής Κολόκας, ο Δήμαρχος Ζαγορίου κ. Γαβριήλ Παπαναστασίου και η Προϊσταμένη των Γ.Α.Κ. κ. Μάρθα Παπαδοπούλου.

Ακολούθησαν οι ομιλίες της Δρ Μαρίας Τσούπη με θέμα «Η λαϊκή λιθογλυπτική στο Ζαγόρι: Μορφή και περιεχόμενο» και της  Δρ Φανής Μπαλαμώτη με θέμα «Διάκοσμος και συμβολισμός στη λαϊκή τέχνη».

Ήταν μία άκρως ενδιαφέρουσα εκδήλωση και πολύ ορθά ο Δήμαρχος Ζαγορίου πρότεινε να επαναληφθεί το καλοκαίρι στο Ζαγόρι.

Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης προβλήθηκαν αρκετές φωτογραφίες από λιθανάγλυφα που υπάρχουν σε χωριά του Ζαγορίου και μεταξύ αυτών ήταν και κάποιες φωτογραφίες από λιθανάγλυφα στο Βρυσοχώρι. Αυτό μου έφερε στο μυαλό μου ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο, σχετικό με το θέμα, το οποίο είχα διαβάσει στη σελίδα του Μορφωτικού Ορειβατικού Συλλόγου  Βρυσοχωρίου http://www.mosv.gr

Το κείμενο αυτό, στο οποίο υπάρχουν και εξαιρετικές φωτογραφίες λιθανάγλυφων από το Βρυσοχώρι, είναι το ακόλουθο: 

Λιθόγλυπτα 

Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά την εξωτερική τοιχοποιία των εκκλησιών και των σπιτιών του Βρυσοχωρίου θα διαπιστώσει ότι υπάρχουν ένθετες μαυρόπλακες λαξευμένες ή εγχάρακτες με χρονολογίες και με ποικίλα θέματα, όπως δικέφαλους αετούς, σταυρούς, κυπαρίσσια, δράκοντες και άλλα γνωστά μοτίβα της λαϊκής τέχνης.

Η γλυπτική αυτή της πέτρας είναι μια από τις εκφράσεις της παραδοσιακής χειροτεχνικής δημιουργίας, όπως είναι και η ξυλογλυπτική, η ζωγραφική, η κεντητική, η υφαντική, η αργυροχρυσοχοΐα, η μεταλλοτεχνία και η κεραμική. Είναι αξιοσημείωτο ότι το Βρυσοχώρι είναι ένα από τα λιγοστά χωριά του Ζαγοριού, όπου μπορεί κανείς να εντοπίσει συχνά* αυτά τα εξαίρετα δείγματα της τέχνης των πελεκάνων – μαστόρων της κουμπανίας των χτιστάδων. Οι περισσότεροι έφτασαν στο Ζαγόρι από τα Μαστοροχώρια της Κόνιτσας, την εποχή της έντονης οικοδομικής δραστηριότητας, δηλαδή από τα τέλη του 18ου αιώνα και, κυρίως, κατά το 19ο αιώνα.

Οικ. Γ. Τσιομίδη. Στο αριστερό τμήμα της αυλόπορτας

Οικία Νικ. Εξάρχου. Πρόσοψη, αριστερά της μπαλκονόπορτας.

Οικία Μιχ. Πασχάλη. Πρόσοψη, αριστερά της εισόδου.

Οικία Στ. Ρίμα. Στο αριστερό τμήμα της πρόσοψης.

Στα περισσότερα λιθόγλυπτα υπάρχουν χρονολογίες, αλλά και ονόματα που αποτελούν αδιάψευστα τεκμήρια της ιστορίας του κτίσματος, σ’ ό,τι αφορά στη χρονολογία κτίσης ή ανακαίνισης, καθώς και στα ονόματα των χορηγών – δωρητών, των ιδιοκτητών ή και των μαστόρων. Ξεχωριστού ενδιαφέροντος είναι και όσα έχουν ένα διακοσμητικό – συμβολικό ρόλο που σχετίζεται όχι μόνο με την αισθητική αντίληψη, αλλά παραπέμπουν και στις μεταφυσικές δοξασίες της παραδοσιακής κοινωνίας. Έτσι, για να μπορεί κανείς να κατανοήσει το ρόλο τους θα πρέπει να ερμηνεύσει την παρουσία τους με βάση τις αξίες, τις κοινωνικές και θρησκευτικές αντιλήψεις των ανθρώπων μιας περασμένης εποχής, οι οποίες σίγουρα διαφοροποιούνται κατά πολύ από τις σύγχρονες.

Πρώτα απ’ όλα, τα διάφορα μοτίβα είχαν και συμβολικό ρόλο γιατί τα φιλοτεχνούσαν μόνο σε συγκεκριμένα σημεία της πρόσοψης των εκκλησιαστικών και κοσμικών κτισμάτων και όχι στο εσωτερικό τους. Τα σημεία αυτά ήταν κοντά στα «ανοίγματα» (θυρώματα, παράθυρα), αλλά και στις «ευπαθείς» γωνίες της τοιχοποιίας. Πίστευαν, λοιπόν, ότι, όπως οι ίδιοι προστάτευαν το σώμα τους στερεώνοντας ένα φυλαχτό, με ανάλογο τρόπο θα δι- ασφάλιζαν και την προστασία του σπιτιού ή της εκκλησίας από την επίδραση του Κακού.

Στην αυλόπορτα της οικίας Χρυσ. Βασδέκη.

Οικία Νικ. Πασχάλη. Δ. πλευρά, αριστερή ακμή της τοιχοποιίας.

Οικ. Μιχ. Πασχάλη. Πρόσοψη, αριστερή ακμή της τοιχοποιίας.

Οικ. Νικ. Μπίρη. Πρόσοψη, αριστερά της εισόδου.

Απο-τύπωναν σύμβολα της πίστης, όπως σταυρούς, αγίους – συνήθως του Άη –Γιώργη και του Άη Δημήτρη – χερουβείμ, θυμιατά, αλλά και σύμβολα της πρόληψης, όπως πεντάλφες, φίδια, δράκοντες, δύσμορφες κεφαλές. Είναι τα λεγόμενα αποτρεπτικά – φυλακτικά θέματα που, σύμφωνα πάντα με τα ιδεολογικά δεδομένα της εποχής, στήριζαν την έγνοια για την επισφαλή ανθρώπινη ζωή. Ισχυροποιούσαν το αίσθημα της ασφάλειας των ενοίκων, των ζωντανών και της σοδειάς που κινδύνευαν, σε καθημερινή βάση, από αρρώστιες, θάνατο, βασκανία, από το Κακό σε κάθε του μορφή.

Συχνά, ο λαϊκός μάστορας – πετροπελεκητής λάξευε και ένα σύμβολο της αφθονίας, του πλούτου, της ευημερίας. Σαν αυτούς τους ευγονικούς λιθανάγλυφους μαστούς που μπορεί κανείς να δει στην αριστερή παραστάδα της αυλόπορτας του σπιτιού της οικογένειας του αλησμόνητου Γιωργάρα Τσιομίδη. Σήμερα ξεχάστηκε ο αρχικός συμβολισμός, όμως δεν παύουν τα θέματα αυτά να είναι μάρτυρες του πολιτισμικού παρελθόντος του τόπου. Η τέχνη διαχρονικά εικονογραφεί την ανθρώπινη σκέψη και το συναίσθημα. Η πέτρα έχει το πλεονέκτημα να αντιστέκεται στο χρόνο και τα λιθανάγλυφα είναι μια ορατή έκφραση, είναι τα «ίχνη» της εσωτερικής ζωής μιας άλλης περασμένης κοινωνίας.

Ναός Αγ. Χαραλάμπους. Δεξιά της κύριας εισόδου (1814).

Το θύρωμα του καμπαναριού του Αγ. Χαραλάμπους, με την κτητορική επιγραφή (1860-1861).

Οικία οικ. Στάμου. Τοξωτή επίστεψη παράθυρου, με ένθετη λιθανάγλυφη πλάκα στο εσωτερικό της.

Οικία Μιχ. Πασχάλη. Υπέρθυρο τμήμα κύριας εισόδου.

Η κατοικία ήταν το κέντρο της οικογενειακής ζωής, ο τόπος εργασίας και παραγωγής, ο χώρος όπου συμβίωναν άνθρωποι και ζωντανά. Φυλακτικά – αποτρεπτικά μοτίβα σκαλισμένα στις παραστάδες της εισόδου δημιουργούσαν τις προϋποθέσεις μιας συμβολικής προστασίας, ώστε να περιφρουρούν τα όρια του ιδιωτικού χώρου. Έτσι ερμηνεύονται εκείνοι οι τρομακτικοί φύλακες – δράκοντες στην αριστερή γωνία της νότιας πλευράς στο σπίτι του Νίκου Εξάρχου, αλλά και στην αυλόπορτα του σπιτιού του Χρυσόστομου Βασδέκη. Ο φόβος νικιέται με το φόβο και ο άνθρωπος αναπαριστάνει εξευμενιστικά ό,τι φοβάται, αλλά και ό,τι σέβεται.

Όμως, αν η κατοικία είναι το ιερό άδυτο της ιδιωτικής ζωής, ο οίκος του Θεού πρέπει να είναι ο κατεξοχήν αποκομμένος από το βέβηλο κόσμο χώρος. Για τον πιστό είναι η μετάβαση στον υπερβατικό χώρο της προστασίας και της σωτηρίας. Εδώ, στο εξωτερικό τμήμα πάντα, η λιθογλυπτική θα βρει πρόσφορο έδαφος εφαρμογής της. Στο χαγιάτι του Αγίου Χαραλάμπους, αλλά και στις εισόδους του ναού και του καμπαναριού τα θέματα αυξάνουν. Κοντά στις κτητορικές επιγραφές παρατηρούμε ποικίλες άλλες απεικονίσεις, όπως σταυρούς, δικέφαλους, ζωικές και φυτικές συνθέσεις, ακόμη και μία αποτρεπτική κεφαλή που υπάρχει στη δυτική γωνία της νότιας πλευράς, στο χαγιάτι του Αγίου Χαραλάμπους. Όλα αυτά τα λιθανάγλυφα θέματα ενισχύουν την αίσθηση της αποδέσμευσης από τις αρνητικές δυνάμεις του Κακού. Είναι φυλακτικά «σημεία» που δίνουν διέξοδο στις μεταφυσικές ανησυχίες του ανθρώπου και δημιουργούν συνθήκες βίωσης της θεϊκής παρουσίας.

Κτητορική επιγραφή στο Μοναστήρι της Αγ. Τριάδος, εντοιχισμένη εξωτερικά στο κελί της Στασινής

Στο χαγιάτι του Αγ. Χαραλάμπους.

Το λιθανάγλυφο θύρωμα της κύριας εισόδου, στο ναό του Αγ. Χαραλάμπους (1814).

Η είσοδος συμβολίζει τον ίδιο το Χριστό ( «Εγώ ειμί η θύρα …») και αυτό πρέπει να εκφραστεί με τον καλύτερο αισθητικά αλλά και συμβολικά τρόπο. Το περίτεχνο θύρωμα του Αγίου Χαραλάμπους «αγκαλιάζει» τον ατομικά και μοναχικά εισερχόμενο και επισημαίνει με τα λιθανάγλυφα σύμβολα της πίστης, τη διάκριση μεταξύ του κοσμικού και ιερού χώρου.

Το ημερολόγιο, λοιπόν, αυτό για το έτος 2010 αναδεικνύει τα κάθε είδους λιθόγλυπτα, που θεωρούμε ότι αποτελούν σημαντικές μορφολογικές λεπτομέρειες στη συνολική όψη των κτισμάτων, εκκλησιαστικών και κοσμικών του χωριού. Παράλληλα, αφιερώνεται στην ξεχωριστή αυτή τέχνη των λαϊκών μαστόρων που ήξεραν να δίνουν σχήμα και πνοή στην πέτρα. Σε όλους αυτούς τους πετροπελεκητάδες που με το καλέμι και τη βαριοπούλα απέδειξαν το περίσσευμα της αξιοσύνης τους, απο- τυπώνοντας πάνω στο «πρόσωπο» της πέτρας τη σφραγίδα ενός ταλαντούχου και ευφάνταστου δημιουργού.

* Στο Βρυσοχώρι εντοπίσαμε πάνω από 100 δείγματα λαϊκής λιθογλυπτικής τέχνης. Στα στενά πλαίσια αυτού του ημερολογίου γίνεται μια ενδεικτική μόνο παρουσίασή τους και, έτσι, η επιλογή έγινε με βασικό κριτήριο να υπάρχουν, όσο είναι δυνατό, αντιπροσωπευτικά δείγματα από όλες τις κατηγορίες (διακοσμητικές - συμβολικές παραστάσεις ή κτητορικές επιγραφές).

( Κείμενο: Μαρία Τσούπη - Ρέμου)

Συμπληρωματικά να πούμε ότι αξίζουν θερμά συγχαρητήρια στους διοργανωτές και στους συντελεστές της συγκεκριμένης εκδήλωσης.