Οι Σαρακατσάνοι.

«Στράτα, βουνά, χειμαδιά». 
  Οι τρεις αυτές λέξεις αρκούν για να περιγράψουν τους Σαρακατσάνους, νομαδική κτηνοτροφική φυλή με ιδιαίτερο τρόπο συλλογικής ζωής, η οποία έχει σημαντική παρουσία στα Ζαγοροχώρια. Η φυλετική και γεωγραφική προέλευση των Σαρακατσάνων δεν έχει ακόμα διευκρινιστεί πλήρως. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι είναι απόγονοι του αρχαιότερου πληθυσμού της Ευρώπης, ότι κατοικούσαν στον ελλαδικό χώρο ήδη από την Παλαιολιθική εποχή και ότι  πρώτοι διέδωσαν την ελληνική γλώσσα από την περιοχή της Πίνδου στην υπόλοιπη χώρα, την 3η χιλιετία π.Χ. Άλλοι θεωρούν ότι είναι απόγονοι των πρώτων Δωριέων που έφτασαν στον ελλαδικό χώρο, ενώ μια Τρίτη άποψη υποστηρίζει ότι είναι απόγονοι των Κομάνων, οι οποίοι κατέβηκαν από τις ρωσικές στέπες και εγκατασταθήκαν στη Μοισιά.   

Η ζωή των Σαρακατσάνων

Μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα ακολουθούσαν το πρότυπο του γνωστού από την αρχαιότητα νομαδικού τρόπου ζωής, δηλαδή την περιοδική μετανάστευση από τόπους με ήπιο χειμώνα σε τόπους με βροχερό καλοκαίρι.    Κριτήριο αυτών των μεταναστεύσεων δεν ήταν μόνο το κλίμα, αλλά και αν το έδαφος που μετανάστευαν είχε άφθονες χορτολιβαδικές εκτάσεις.
Πιο συγκεκριμένα, η μετακίνηση των κοπαδιών και ολόκληρων των οικογενειών, από τα χειμαδιά στα ψηλά βουνά, αρχίζει την άνοιξη (συνήθως την ημέρα του Αγίου Γεωργίου), ενώ η επιστροφή στους κάμπους γίνεται το φθινόπωρο ( 26 Οκτωβρίου, εορτή του Αγίου Δημητρίου). Όσοι κινούνται στην περιοχή του Ζαγορίου, το καλοκαίρι εγκαθίστανται στο ορεινό συγκρότημα της Τύμφης, ενώ το χειμώνα διαμένουν σε περιοχές της Θεσπρωτίας.
Εξαιτίας αυτού του τρόπου ζωής και της συνήθειας να παντρεύονται μόνο μεταξύ τους, έζησαν απομονωμένοι για πολλούς αιώνες στα βουνά της Ηπείρου, της Θεσσαλίας, της Στερεάς Ελλάδας, της Μακεδονίας και της Θράκης. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο άρχισαν να εγκαταλείπουν τη νομαδική ζωή, να εγκαθίστανται σε πόλεις και χωριά και να παντρεύονται με άτομα που δεν άνηκαν στη φυλή τους. Επιπλέον άρχισε η φοίτηση των παιδιών τους στα κρατικά σχολεία και η συνολική ένταξη τους στην κοινωνική ζωή της χώρας.
Σήμερα υπολογίζεται ότι ζουν στην Ελλάδα 80.000 Σαρακατσάνοι, ενώ ένας μικρότερος αριθμός ζει σε άλλες βαλκανικές χώρες. Η κατανομή αυτή διαμορφώθηκε ουσιαστικά μετά τον διακανονισμό των εθνικών συνόρων το 1923, οπότε περιορίστηκαν οι μετακινήσεις και η δημιουργία των τσελιγκάτων τους.

Οι καλύβες των Σαρακατσάνων

Οι περιοχές όπου διέμεναν οι Σαρακατσάνοι ονομάζονταν κονάκια. Εκεί κατασκεύαζαν τις κατοικίες τους (καλύβες) και τους βοηθητικούς χώρους (στάνες, εγκαταστάσεις για την εκμετάλλευση των κοπαδιών κ.ά.). Οι πιο μικροί καταυλισμοί είχαν 3-4 καλύβες, ενώ οι μεγαλύτεροι ξεπερνούσαν τις 12. Οι σαρακατσάνικες καλύβες είναι «σήμα κατατεθέν» του τρόπου ζωής  και του πολιτισμού τους.
Ήταν στρογγυλές, και στην κορυφή κατέληγαν σε ένα σχεδόν κωνικό θόλο, ή παραλληλόγραμμες, με πλευρές κάθετες και με δίρριχτες στέγες. Για την κατασκευή τους, οι Σαρακατσάνοι χρησιμοποιούσαν μόνο ξύλο και άργιλο, χωρίς μέταλλο, πέτρα ή τούβλο.
Οι καλύβες αυτές φτιάχνονταν με βάση την πανάρχαια τεχνική της τοποθέτησης κλαδιών πάνω σε σκελετό εύκαμπτων ξύλων. Αναφορές για παρόμοιες κατασκευές υπάρχουν σε κείμενα βαβυλωνιακής μυθολογίας και της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά και σε κείμενα αρχαίων συγγραφέων, όπως ο Ησίοδος, ο Όμηρος, ο Θουκυδίδης και ο Παυσανίας.

Κοινωνικές δομές, ήθη και έθιμα. 

Μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα, η κυρίαρχη κοινωνική δομή ήταν οι στάνες (τσελιγκάτα), οι οποίες διακρίνονταν σε μεγάλες- με πυρήνα τις φάρες (οικογένειες με ίδιο όνομα), συμπληρώνονταν από τους σμιχτές και τους τσοπαναραίους - και οι μικρές, οι οποίες είχαν καθαρά οικογενειακή βάση. Στην πρώτη περίπτωση, τη διαχείριση είχε ο αρχιτσέλιγκας (κεχαγιάς), ενώ στην δεύτερη κυριαρχούσε το οικογενειακό στοιχείο και η συνεννόηση του τσέλιγκα με τα αδέρφια του.
Τα χειμαδιά, μετά την εγκατάσταση των προσφύγων στην Πρέβεζα και την απαλλοτρίωση μεγάλων εκτάσεων, περιορίστηκαν και όσοι κατόρθωσαν να αγοράσουν δικά τους λιβάδια βρέθηκαν σε πλεονεκτική θέση. Ακόμα πιο σημαντικές ήταν οι ανακατατάξεις μετά την δεκαετία του 1950. Έτσι, σήμερα πλέον μόνο λίγα πράγματα θυμίζουν τις παλιές εποχές της σαρακατσάνικης ζωής.
 Στην κλειστή πατριαρχική κοινωνία των κτηνοτρόφων Σαρακατσάνων ίσχυαν αυστηροί κανόνες συμβίωσης, οι οποίοι διαμορφώνονταν συνεχώς κατά τη διάρκεια της μακραίωνης εφαρμογής τους. Μερικά από τα χαρακτηριστικά της σαρακατσάνικης κοινωνίας ήταν η απομόνωση και η ανεξαρτησία, η συνεργασία και  η καταπολέμηση του ατομισμού, η κοινή διαβίωση και η αλληλεγγύη, η πρόσμειξη της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας με προγενέστερες δοξασίες, ο σεβασμός και η υπακοή στους μεγαλύτερους.
Έως το 1940 περίπου, για την απονομή της δικαιοσύνης λειτουργούσαν δικαστήρια στα τσελιγκάτα, επικεφαλής των οποίων ήταν ο αρχιτσέλιγκας και μέλη τους οι γέροντες αρχηγοί των οικογενειών. Η απόφαση του δικαστηρίου, που έβγαινε μετά την ακρόαση των μαρτύρων και του κατηγορουμένου, ήταν σεβαστή από όλους. Οι Σαρακατσάνοι έδωσαν σημαντικά δείγματα λαϊκής τέχνης, με βάση τις δύο πρώτες ύλες που διέθεταν σε αφθονία, το μαλλί και το ξύλο. Η υφαντική τους, στην οποία κυριαρχούσε το μαύρο και το άσπρο, κάλυπτε τις ανάγκες της ένδυσης, των μετακινήσεων (σακιά, τορβάδες, δισάκια) και της διακόσμησης της καλύβας (βελέντζες, μαξιλάρια, καλύμματα), ενώ εξαιρετικές ήταν και οι ξυλόγλυπτες δημιουργίες τους (γκλίτσες, ρόκες).

Οι Σαρακατσάνοι στο Ζαγόρι.

Οι Σαρακατσάνοι άρχισαν να έρχονται στο Ζαγόρι από τα τέλη18ου αιώνα, για να ξεκαλοκαιριάσουν με τα κοπάδια τους. Έμεναν έξω από τους οικισμούς και ζούσαν στο περιθώριο της ζαγορίσιας κοινωνίας έως τις αρχές του 20ού αιώνα, οπότε άρχισαν σταδιακά να εγκαθίστανται στα χωριά. Πιο μαζική ήταν η εγκατάστασή τους μετά τον νόμο του Μεταξά, το 1938, με βάση τον οποίο αποκαταστάθηκαν ως δημότες στα χωριά όπου ζούσαν το καλοκαίρι.
Η συμβίωση των Σαρακατσάνων με τους Ζαγορίσιους δεν ήταν πάντα εύκολη. Παρότι οι Σαρακατσάνοι συνεισέφεραν παραγωγικά και οικονομικά (λόγω της φορολογίας βοσκής) στο Ζαγόρι, οι διαφορές στα συμφέροντα, στη νοοτροπία, στον τρόπο ζωής και στον πολιτισμό συχνά δημιουργούσαν προβλήματα. Ωστόσο, μετά τα μέσα του 20ού αιώνα τα προβλήματα αυτά άρχισαν σταδιακά να ξεπερνιούνται και οι Σαρακατσάνοι αποτέλεσαν μια σημαντική δημογραφική, κοινωνική και πολιτισμική πηγή για τα χωριά του Ζαγορίου.
 Τα χωριά που κυρίως υποδέχτηκαν τους Σαρακατσάνους ήταν το Κουκούλι, το Βραδέτο, το Τσεπέλοβο, το Σκαμνέλι, το Πάπιγκο, η Βίτσα, το Μονοδέντρι, τα Άνω και Κάτω Πεδινά, οι Ασπράγγελοι, ο Ανθρακίτης και η Κρυόβρυση.

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΩΝ

Πριν από τη μόνιμη εγκατάσταση των Σαρακατσάνων και τη φοίτηση των παιδιών του στα δημόσια σχολεία, την εκπαίδευση των παιδιών αναλάμβανε ο πατέρας ή ο μεγαλύτερος αδερφός και, όταν τα παιδιά άρχιζαν να ακολουθούν τα κοπάδια, συνήθως ο πρεσβύτερος απ’ όσους συνόδευαν το κοπάδι. Στα παιδιά που δεν ακολουθούσα τα κοπάδια, ο τσέλιγκας μάθαινε ανάγνωση, γραφή και αριθμητική.
Σε πολλά μέρη, κατά την διάρκεια του καλοκαιριού, προσλαμβάνονταν δάσκαλος και  κτιζόταν ειδικό καλύβι, το «δασκαλοκάλυβο», με θρανία από πελεκημένους κορμούς δέντρων. Ο δάσκαλος αμειβόταν συνήθως από το τσιλιγκάτο και την διατροφή του αναλάμβαναν οι οικογένειες των μαθητών.
Οι λίγες γραμματικές γνώσεις που αποκτούσαν οι Σαρακατσάνοι ήταν χρήσιμες και στο μελλοντικό γαμπρό, ο οποίος εξεταζόταν πριν από την τελική απόφαση του πατέρα της νύφης (γαμπροδιάλεγμα).

ΠΗΓΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ:  http://www.nea-acropoli-ioannina.gr

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ:  Από προσωπικό αρχείο.